Làm quá hay làm đủ?

1. "Hình như mọi người hơi làm quá lên...". Rất nhiều những bình luận như thế được đặt ra khi có một số ý kiến cho rằng bản rap Đi trong mùa hè của Đen Vâu cổ xúy nạn bạo lực gia đình và mang cái nhìn thiên kiến về giới. Nhưng phần lớn những phong trào xã hội, từ nữ quyền đến chống biến đổi khí hậu, khi mới xuất hiện, người ta đều nói: hình như mọi người hơi làm quá lên.

Đi trong mùa hè là một bản rap thông minh. Dù bạn thấy nó hay hay dở thì bạn cũng phải thừa nhận nó thông minh: thông minh vì tính thời điểm, thông minh vì chạm tới tình yêu túc cầu. 

Mời nhạc sĩ Trần Tiến cũng là lựa chọn thông minh: khi các ca sĩ đồng trang lứa đồng loạt bước ra quốc tế (nào là bài hát tiếng Anh đầu tiên, nào là bài hát được master bởi một kỹ sư từng làm cho Lady Gaga, nào là hình ảnh xuất hiện tại quảng trường Thời Đại), thì Đen Vâu lại tìm sự kết nối một bậc thầy nhạc Việt thuở trước.

Tất cả đều thông minh, chỉ trừ một sơ suất nhỏ trong phần lời 3 của ca khúc: "Nếu anh nói là Việt Nam vô địch, em đừng nên cố để mà phản biện...". 

Rồi sau đó là một tràng dài về việc, khi trận đấu nổi còi thì người phụ nữ tốt nhất là đừng nên ý kiến ý cò gì, như thể phụ nữ thì không yêu thể thao, phụ nữ không có tinh thần dân tộc, phụ nữ không xem bóng đá. 

Thậm chí có cả lời đe dọa nếu em chuyển kênh, anh sẽ hóa thành "lực lượng vũ trang". Tất cả được "xí xóa" bằng một câu: anh đùa đấy.

Có lẽ đúng như Đen giải thích, anh không có ý xấu gì cả, anh chỉ nghĩ tới câu chuyện điển hình về một người đàn ông coi vợ là nóc nhà, nhưng nỗi sợ không là gì so với tình yêu bóng đá. 

Vậy tại sao dù không có ý xấu, ca từ của anh vẫn khiến một bộ phận khán giả thấy lấn cấn? Họ quá nhạy cảm ư? Hay họ quá tiêu cực nên nhìn đâu cũng thấy sát thương?

2. Năm 1970, huyền thoại folk rock người Anh Cat Stevens phát hành album Tea for the Tillerman, nằm trong 500 album vĩ đại nhất theo tạp chí Rolling Stone. 

Một trong những ca khúc nổi tiếng hơn cả là Wild World, sau 50 năm vẫn có vô số nghệ sĩ cover. Wild World kể về một người đàn ông bị người yêu bỏ rơi. Trái tim tan nát nhưng anh vẫn dặn dò cô phải tự chăm sóc mình. 

Có vấn đề gì đâu, ca từ và giai điệu đều ngọt ngào mộc mạc. Nhưng ngẫm cho kỹ, có gì đó không ổn khi người đàn ông như "dọa dẫm" cô gái rằng thế giới ngoài kia hoang dại lắm, đầy kẻ xấu xa, và anh dặn cô đừng trở nên hư hỏng.

Giọng hát êm như tiếng ru cùng sự ân cần tận tụy của Cat Stevens đánh lạc hướng ta, khiến ta quên đi rằng người đàn ông đang lên lớp người phụ nữ. Rằng em phải thế này thế kia, sự ngây thơ của em phải được bảo vệ, chỉ ở bên anh là tốt nhất. Nói rằng ca khúc ấy coi khinh phụ nữ thì hơi quá. Nhưng không thể bảo nó không có vấn đề gì.

Chỉ là trong quá khứ, đã có quá nhiều diễn ngôn về phụ nữ như đối tượng cần được che chắn, cần được dạy bảo ("dạy vợ từ thuở bơ vơ mới về"), phụ nữ dễ sa ngã (như nàng Eve hay nàng Pandora), còn đàn ông phải dẫn dắt phụ nữ đi đường ngay, quá nhiều đến mức ta coi chuyện ấy là thường.

3. Sự nguy hiểm không phải ở việc nghệ sĩ viết ra một lời ca như thế, mà ở chỗ các anh vô ý viết ra lời ca như thế và nghĩ chỉ là đùa thôi. Người ta có thể bênh vực, kiểu như: ôi dào, Neil Young còn từng viết ra những lời lẽ kỳ thị phụ nữ hơn và có sao đâu. 

Neil Young cũng là huyền thoại âm nhạc. Trong album Harvest từng bán gần chục triệu bản của ông, có bài A man needs a maid - Đàn ông cần một cô hầu gái, ngay từ tiêu đề đã nô lệ hóa phụ nữ.

Nhà văn Đoàn Minh Phượng từng viết rằng khi có một cuộc xung đột, chỗ ở giữa là chỗ dễ chịu nhất, từ vị trí đó, ta có thể phán xét người ở đầu này hay đầu kia là cực đoan. 

Cũng như vậy, trên võng, chỗ trũng ở giữa là êm ái nhất, nhưng chỗ đó không tự nhiên mà có, phải luôn có hai đầu giăng, một đầu kéo về cái cũ, một đầu kéo ngược về cái mới, kéo đủ xa, đến khi ta cho là quá xa, thì chỗ ở giữa mới khiến ta hài lòng.

Có những thứ ta buộc phải làm quá, thì mới làm đủ.